Dat nieuwsgierigheid je ver kan brengen, hebben we al geleerd van ons rolmodel Jonathan van Ness. Zo kon het gebeuren dat we op een doordeweekse zondag een Spaanse kerktoren beklommen. Eenmaal boven bleek dat de beiaardiers die ons daar waren voorgegaan, hun tijd verdreven door het spelen van eindeloze potjes boter, kaas en eieren. Een spel dat in het Spaans de veel logischere naam Tres en línea (ook wel: Ceros y Cruces, nullen en kruisen) heeft, aldus onze enthousiaste gids Sara (niet te verwarren met de hijgende Sara die daar achteraan sjokte met een halve cava-kater).
Sara de Gids vroeg ons hoe dit spel in onze taal heette. Een Japanse toeriste beweerde dat het spel in haar land niet bestaat; een mededeling die wij tot op de dag van vandaag niet geloven maar ook niet hebben geverifieerd want zo veel kan het ons nou ook weer niet schelen. We legden uit dat het bij ons, vrij vertaald, Butter, Cheese & Eggs heet, om ons direct te verontschuldigen voor deze Nederlandse stupiditeit waarvoor we geen verklaring hadden. En wat doe je als je ergens geen verklaring voor hebt? Dan klop je aan bij Onze Taal.
Die hadden helaas geen eenduidig antwoord:
Weinig over te vinden. In een woordenboek uit 1899 heet het spel ‘Boter, melk, kaas’, wat gebaseerd zou zijn op de uitroep (van de winnaar) ‘Boter, mellek, kaas / Ik speel de baas’. Maar waar die uitroep vandaan komt, staat er niet bij. Waarschijnlijk in de volksmond ontstaan. Ook Woordenboek der Nederlandsche Taal noemt die variant met ‘kaas’. Aldaar verwijzing naar boek over volksvermaken uit 1871. Kortom: het heeft meer met volkscultuur te maken dan met taal.
Uit het Woordenboek der Nederlandsche Taal:
— Boter, melk, kaas (Ik speel de baas), naam van zeker kinderspel, hierin bestaande dat twee personen om beurten in een der ruitjes van eene figuur, gevormd door vier elkander kruisende strepen, een kruis of eene nul schrijven en zoodoende trachten zelf het eerst eene rechte of dwarse rij gevuld te krijgen en dit den ander te beletten. Zie ter gouw, Volksverm. 312 [1871].
Gelukkig deed Twitter waar het goed in was en maakte de vraag ook bij anderen iets los. Zo verwees Tim Notten ons naar de persoonlijke website van neerlandicus Marc van Oostendorp waar we dit prachtige staaltje PR voor de sport vonden:
Van Oostendorp meende zich op Twitter te herinneren dat hij ooit een interview had gegeven over de Koninklijke Nederlandse Boter, Kaas en Eierenbond en de reden dat ze zich op internet gingen begeven.
We googelden de bestuursleden van de bond – op dit punt had het steeds minder met etymologie en steeds meer met gewoon stalken te maken – en vonden alleen Mieke de Vreeze (die volgens de overlevering uit “een Boter, Kaas en Eieren familie” stamt) op Facebook. Althans: we vonden íemand met die naam. Een Belgische, dus de kans dat zij betrokken is bij de Koninklijke Nederlandse… enfin, we dwalen af. Steeds verder.
Onze Taal verwees ons nog naar het Kenniscentrum voor Immaterieel Erfgoed, waar we een mail naartoe stuurde met de vraag: help ons in godsnaam aan meer informatie. Maar helaas:
Het is een moeilijke vraag. Boter, kaas en eieren ofwel kruisje-rondje staat bekend als een oud-Hollands spel. Het werd al in de eerste helft van de 20ste eeuw gespeeld maar toen heette het boter-melk-kaas en dan zei men er achter ‘ik ben de baas’. Het is minimaal zo’n 80 jaar oud. Het is een spel waar je niets voor nodig hebt (je kunt het zelfs in zand met een stokje spelen) of hooguit een stukje papier en een potlood. Dat alledaagse heeft waarschijnlijk ook voor de naam gezorgd. Boter, kaas en eieren (of boter, melk en kaas) zijn alledaagse producten die iedereen in huis heeft.
En zo lopen we toch een beetje dood, sorry voor de anticlimax. Kleine kanttekening: voor veganisten zijn boter, kaas en eieren natuurlijk geen alledaagse producten. Maar met veganisten wil toch niemand spelletjes spelen.
We Dwalen Af 